Vliegenzwam
Beschrijving
Hoed bolvormig, dan uitgespreid tot vlak, Ø 8-20 cm, glad, helderrood, oranjegeel verblekend, met vergankelijke, pyramidevormige, witte vlokken.
Lamellen wit.
Steel 8-18 x 1-2 cm, wit, aan de voet vlokkig, met een witte tot gelige ring. Vlees wit. Geur zwak.
Giftig.
Voorkomen
In bossen en lanen bij loofbomen (berk, eik, beuk, linde) en naaldbomen (den, spar) op zand- en veengrond.
Ectomycorrhizavormend.
Status
Algemeen, Meetnet.
Extra informatie
De als een god aanbeden Vliegenzwam
De mysterieuze leefwijze en de bijzondere verschijningsvormen en eigenschappen van paddenstoelen als de Vliegenzwam, hebben niet alleen schrijvers en vertellers van sprookjes, volksverhalen, sagen en legenden over de "kinderen der duisternis" tot de verbeelding gesproken.
In Europa en Azië werden Vliegenzwammen oorspronkelijk geassocieerd met kabouters, met het kwaad, met demonen en met insecten - met name vliegen- die met een aura van bijgeloof omgeven waren.
De hoeden van de Vliegenzwam waren een essentieel bestanddeel van brouwsels van heksen, waardoor zij op hun heksenbezems zouden kunnen vliegen. De kerstman met zijn rood met witte kledij zou dan ook het symbool zijn van iemand, die denkt hemelwaarts te kunnen vliegen met zijn, in een door het nuttigen van Vliegenzwammen veroorzaakte roes gehallucineerde, door rendieren getrokken arreslee. Rendieren blijken overigens ook wel een Vliegenzwammetje te lusten.
Met name de om hun hallucinogene eigenschappen bekend staande soorten als de Vliegenzwam hebben een rol gespeeld in religieuze rituelen (sjamanisme) en zijn in verband gebracht met het ontstaan van oude plaatselijke geloven en wereldgodsdiensten.
De waarschijnlijk pas na drogen ontstane hallucinogene stoffen bevattende Vliegenzwammen werden gegeten of opgelost gedronken om er hallucinaties of een roes mee op te wekken.
Het gebruik van de Vliegenzwam was aan de elite van de sjamanen voorbehouden zodat zij hun paranormale gaven konden versterken en als enige in contact met de goden konden treden. Hetzelfde gold voor onder invloed verkerende, wartaal uitslaande orakels en de hen omringende hogepriesters, die voor geld en gunsten de wartaal naar eigen inzicht en belang interpreteerden.
De Vliegenzwam is zowel uit de Germaanse mythologie (Edda), waarbij de vruchtlichamen zouden ontstaan uit het op de grond gevallen schuim uit de mond van het briesende paard van Wodan, als uit de Griekse mythologie als ambrozijn of godenspijs bekend. In het klassieke verhaal over het Gulden Vlies zou "gulden vlies" staan voor "wollige hoed", de hoed van de paddenstoel, die men in de oudheid als een godheid zag.
In de vroege ontwikkeling van het Hindoeïsme heeft de Vliegenzwam als de (vrucht)vleesgeworden god/drug Soma een belangrijke rol gespeeld. In de Rig Veda, de eeuwen oude Vedische geschriften, waarvan meer dan honderd van de duizend verzen aan Soma zijn gewijd, staat dat de god van de donder de vader was van Soma. De Ariërs, die ruim drieëneenhalf duizend jaar geleden vanuit het noorden de Indusvallei binnentrokken, introduceerden daar hun Soma-cultus. Het drinken van een aftreksel van de Vliegenzwam of Soma, "de steunpilaar van de hemelen", was een essentieel onderdeel van hun heilige ceremonieën.
Men zag in de doorgesneden, nog door het velum universale omsloten jonge Vliegenzwam (424C.jpg) de vrucht, die het (hallucinogene) zaad van de goden bevatte en die door hen als gift op aarde werd achtergelaten. De interne opbouw en struktuur stond model voor het hemelgewelf of hemeldak, waarbij de uitspreidende rode hoed of werd voorgesteld als de eikel van de penis, of als de moederschoot, waarin de penis binnendringt, steunend op en overeind gehouden door de steel of de schacht van de penis, die met zijn basis op aarde "als steunpilaar van de hemelen" funktioneerde.
Ook in het ontstaan van het christelijke geloof zou de verering en het gebruik van de Vliegenzwam een rol hebben gespeeld. De Engelse taalgeleerde Allegro, die deel uitmaakte van het team dat de Dode Zee-rollen onderzocht en vertaalde, beweert in zijn in 1970 verschenen boek "The Sacred Mushroom and the Cross", dat het christendom geen oorspronkelijke godsdienst is, maar is voortgekomen uit een vruchtbaarheidscultus rondom de Vliegenzwam, die in de bakermat van de belangrijkste religies en mythologieën, het oude Soemerië (Mesopotamië) bestond en uit nog oudere vruchtbaarheidsriten was voortgekomen. Hij baseert zich hierbij op jarenlange vergelijkingen van de oorspronkelijke Hebreeuwse bijbelteksten met woorden uit de Soemerische en andere oude talen van het Midden-Oosten. In oude teksten trof hij door de joden overgeleverde, naar de "sproetige" of "rood met wit gevlekte" paddenstoel verwijzende namen aan voor het door aartsvader Jakob of Israël aan zijn oudste zoon Jozef geschonken "pronkgewaad", voor bijbelse figuren als Barnabas en voor Jezus gebruikte namen als de "Panter" en "Gevlekte huid". De tonsuur bij monniken zou bedoeld zijn geweest om de hallucinogene stof in het op de kaalgeschoren plek gelegde rode vlies via de hoofdhuid op te nemen.
Afbeeldingen van de Vliegenzwam (Amanita muscaria) als de boom der kennis van goed en kwaad in de hof van Eden, zijn te vinden op een verbleekt Romaans fresco in een kapel bij het kasteel van Plaincourault (13e eeuw) in Frankrijk. Waar Petrus en Jezus kruimels of stukjes van gebedeld voedsel op de grond strooiden of spuugden, zouden Vliegenzwammen zijn verschenen.
Het in melk of suikerwater gedrenkte rode vlies van de hoed van de mogelijk naar dit gebruik genoemde Vliegenzwam was ooit als vliegenverdelgingsmiddel populair. Linnaeus maakt in zijn "Reis door Skåne" melding van hoe ook hij de Vliegenzwam als zodanig gebruikte, door de pulp van rottende vruchtlichamen op de muur van zijn verblijf te smeren, waarna : "De walgelijke beesten stierven alsof de pest uitgebroken was". Hij gaf de Vliegenzwam de latijnse soortnaam Amanita muscaria (muscaria = vlieg). Twee eeuwen later werd uit de Vliegenzwam het insecticide iboteninezuur geïsoleerd.
Iboteninezuur wordt door droging omgezet in de psycho-actieve alkaloïde muscimol, die verantwoordelijk is voor een zodanige beïnvloeding van het zenuwstelsel, dat een roes en hallucinaties optreden. Effecten als het tijdens religieuze vieringen in een collectieve roes geraken zijn eveneens voor volkeren uit Lapland en het noordoosten van Siberië als de Korjaken beschreven. Als er onvoldoende paddenstoelen voorhanden waren, werd de urine van de bevoorrechten, die in ruime mate de drogerende reststoffen van verteerde Vliegenzwammen bevatte, door de minder bedeelden gedronken.
Ook in de Rig Veda staat het drinken van reststoffen van de Vliegenzwam bevattende urine als Soma-ritueel beschreven. De vreemde Engelse uitdrukking "getting pissed" voor dronken worden of in een alcoholroes geraken zou mogelijk met het oude gebruik van dergelijke urine drinken te maken kunnen hebben.
Tijdens de oorlog met de Noren aan het begin van de 19e eeuw, aten Zweedse soldaten voorafgaand aan de strijd "om zich moed in te "eten" Vliegenzwammen. Ze sloten daarmee aan bij een oude traditie uit Kamtsjatka, waar een likeur van Vliegenzwammen en een Bastaardwederik werd gebrouwen, die mits matig gebruikt, kracht en moed gaf om gevaren of de vijand te trotseren. Het gebruik van de Vliegenzwam werd door de opkomst van sterk alcoholische dranken als wodka, waarmee men zich moed indronk, verdrongen.
Het effect van de consumptie van de Vliegenzwam zelf is terug te vinden in de vraag : "Heb je soms van de "Bolond Gomba" gegeten", die aan zich bizar gedragende Hongaren wordt gesteld en wat zoveel betekent als "Ben je nou helemaal gek geworden". Ook het feit, dat in een sommige talen het woord voor dronken worden letterlijk vertaald "paddenstoelig worden" is, wijst hierop..
Nadat ze bij de Beringstraat over waren gestoken zouden Siberische volkeren het gebruik van en de cultus rondom de Vliegenzwam hebben doorgegeven aan hun nazaten, de Canadese indianenvolkeren. Die gebruikten "oshtimisk wajashkwedo" (paddenstoel met rode hoed) als hallucinogeen. De Maya's van Midden-Amerika kenden de Vliegenzwam als "kakuljá-ikox" of bliksempaddenstoel, verwijzend naar hun god van de bliksem.
De hoed van de Vliegenzwam bevat geringe hoeveelheden muscarine (en muscazone) dat pas in veel grotere hoeveelheden dodelijk giftig is. Vergiftigingen met fatale afloop komen dan ook weinig voor.
In de homeopathie wordt een extract van de Vliegenzwam voor de behandeling van psoriasis en winterhanden gebruikt.